Sociale ongelijkheid te lijf door toekomstgerichte ondersteuning aan jongeren
Essay van Marian Zandbergen en Erik Essen
Hoe voorkom je dat jongeren met problemen, van schulden en taalachterstand tot een slechte leeromgeving thuis, steeds verder achterop raken? En welke ondersteuning vanuit professionals is hierbij nodig? In het fieldlab Toekomstplannen Jongeren werd onderzocht hoe Amsterdamse jongeren met hun toekomst bezig zijn, wat de succesfactoren van toekomstgerichte ondersteuning zijn en welke rol daarbinnen is weggelegd voor professionals. Persoonlijke aandacht, doorzettingsvermogen en geduld vanuit professionals blijken cruciaal.
Leren dromen via storytelling
De overgang van jeugd naar volwassenheid is voor veel jongeren ingewikkeld. Voor velen geldt dat ze pas aan het eind van die periode, rond hun 25e levensjaar, steeds meer beseffen wat ze doen en welke gevolgen hun keuzes kunnen hebben. Opgroeien in een grote stad als Amsterdam betekent dat er extra veel op je afkomt. De wereld is hier op allerlei gebieden nog nét even complexer dan elders. Je groeit op in je eigen kleine wereld binnen die wereldstad, soms in een omgeving met relatief veel armoede, onderwijsachterstanden, schooluitval en jeugdcriminaliteit. Sommige jonge Amsterdammers staan voor uitdagingen die het nog eens extra ingewikkeld maken. Denk aan fysieke of psychische problemen en gebrek aan financiële vaardigheden. Of ouders die niet in staat zijn ze wegwijs te maken in ‘het systeem’, waardoor ze vastlopen in de aanvraag van toeslagen of inschrijven in registers. Die jongeren voor wie sociale ongelijkheid en kansenongelijkheid de dagelijkse realiteit is. Voor hen is de overgang van jeugd naar volwassenheid vaak overweldigend.
In het project Toekomstplannen Jongeren, een samenwerkingsverband tussen diverse organisaties in de stad, wordt gewerkt aan een positief toekomstperspectief voor jongeren die ondersteund worden op hun weg naar volwassenheid. Met workshops ‘Storytelling over Toekomstplannen’ zijn 100 verhalen opgehaald over hoe jongeren denken over volwassen worden, wat hun toekomstplannen zijn en wie en wat ze daarbij kan helpen. In de workshops werden jongeren aangemoedigd om een eigen toekomstperspectief te formuleren en daarbij de dromer in zichzelf naar boven te halen. Een aanmoediging om vrij en positief te denken los van wat de overheid hen wel en niet kan bieden. Een methodiek die goed bleek aan te slaan.
De jongeren horen namelijk in de regel juist vaak wat er niet kan. Wat niet mag. Wat niet mogelijk is. Door uit te gaan van een zelf geformuleerd toekomstperspectief waar ze zich volledig in kunnen vinden, werden de jongeren zelf in de lead gezet. Niet zozeer met de intentie om een uitgestippeld plan voor de toekomst te fabriceren, maar meer om te gaan denken in termen van kansen en mogelijkheden. Daar zit de grote winst. Dat ze meer uitgaan van hun eigen behoeften, eigenschappen en talenten. Dat ze het nadenken over de toekomst als iets positiefs, in plaats van als iets beklemmends gaan zien.
Vallen en opstaan
Maar het project hield niet op bij de storytelling sessies en het formuleren van een positief toekomstbeeld. Om te kijken hoe het de jongeren na de sessies verging, hebben Marian en Erik met zeven jongeren op verschillende momenten individuele interviewsessies gehouden. Deze jongeren werden gedurende een aantal maanden ‘gevolgd’ in hun weg naar volwassenheid: wat maken ze mee, waar gaan ze naartoe en wat zijn helpende en belemmerende factoren (in zichzelf, in hulpverleners, op school, thuis, op straat) die zij in hun verhaal kunnen benoemen? Dat ging met vallen en opstaan, zoals onderstaande ervaring van onderzoeker Marian laat zien.
“Daar zit ik dan. Het is donderdag 28 november en vandaag had ik eigenlijk twee afspraken staan met ervaringsdeskundige jongeren. Ik zou ze interviewen over hun ervaringen met volwassen worden in Amsterdam en de ondersteuning die ze daarbij kregen of graag hadden gekregen. Maar ik word gebeld door een begeleider, één van de jongeren die ik zou interviewen kan niet komen. De afspraak van vandaag is de derde poging om haar in het kader van de interviewsessies te spreken. Tot nu toe heeft ze me zelf geappt dat ze om verschillende redenen toch niet kon. En ze is niet de enige. Van de jongeren die we interviewen heeft het merendeel al vaak afgezegd, of laat niks meer horen. Je kunt zo maar een aantal maanden verder zijn voordat het eerste interview heeft plaatsgevonden. De begeleider die mij belt geeft aan dat juist dat erbij hoort. Maar ook dat veel volwassenen, van professionals tot beleidsmakers, dit geduld niet kunnen opbrengen en afhaken als dit gebeurt.
Dit brengt me terug naar een aantal jaar geleden, toen ik vrijwillige mentoren begeleidde bij een Amsterdams mentorproject. De eerste uitdaging in elk mentortraject bleek telkens weer het ‘aan boord houden’. Niet het aan boord houden van de jongeren, maar van de mentoren. De jongeren, die waren vaak überhaupt nog niet aan boord. Daar waar mentoraten de aansluiting niet konden vinden, had dit vaker te maken met de houding en mindset van de mentoren dan die van de jongeren. We probeerden ze mee te geven: vergeet het maken van plannen en werken aan doelen. Je eerste doel is: de eerste afspraak. En het werken aan het maken en nakomen van afspraken. Daarbij hobbels overwinnen van jongeren die de kat uit de boom kijken, die allemaal ‘smoesjes’ en andere drempels opwerpen om de afspraken af te zeggen of gewoon niets van zich laten horen. Dit gaat je frustreren. Het druist in tegen je eigen normen en waarden. Maar geef niet op!
Nu kun je zeggen: ze moeten het gewoon leren; ik wil ze helpen, maar verwacht wel wat terug. En daar sta je dan. Met je principes. En een lege stoel waar je had gehoopt die jongere te vinden die je graag wilde helpen. Je probeert het nog maar een keer, maar trekt op een gegeven moment je handen er van af. En dan is er voor die jongere wéér een persoon die de test niet heeft doorstaan. Die niet écht zijn best doet. Doe dit niet. Vergeet je verwachtingen, je regels en je ego. Dit is geen oproep tot pamperen, maar een oproep tot begrip, duidelijkheid en volharding.”
Te hoge verwachtingen
Het verwachten van een te grote zelfstandigheid is kortom een valkuil waar velen in stappen als het om het begeleiden van kwetsbare jongeren gaat. Dat geldt niet alleen voor vrijwillige mentoren, maar ook voor veel jeugd(hulp)professionals. En al helemaal voor veel professionals die te maken krijgen met jongeren die net 18 jaar oud zijn en wettelijk instromen in het systeem van zorg en ondersteuning voor volwassenen.
Te vaak wordt geen rekening houden met het feit dat het eerste contact overweldigend kan zijn en angst kan oproepen bij de jongere in kwestie. Er wordt niet beseft dat het afzeggen, niet opdagen en verzinnen van smoesjes, in veel gevallen meer een reflectie is van een gebrek aan vaardigheden of een coping mechanisme om met tegenslagen en omstandigheden te kunnen omgaan, dan van onwil. We leggen ons eigen referentiekader, onze eigen normen en waarden (afspraak is afspraak) op aan jongvolwassenen. En we veroordelen ze als het hen niet lukt zich daar aan te houden.
Hoe kwetsbare jongeren het heden beleven en de verwachtingen die zij van de toekomst hebben, is niet los te zien van wat zij in het verleden meemaakten. Dat verleden is vaak gekenmerkt door teleurstelling, persoonlijke drama’s, niet-ingeloste verwachtingen, foute rolmodellen en valse beloftes. Om überhaupt een snaar te kunnen raken bij deze jongeren, moet een professional oog hebben voor deze geschiedenissen. En dat vraagt om maatwerk. Het vraagt om levelen op een meer persoonlijk niveau en begrip dat de weg naar volwassenheid soms net zo veel stappen zijwaarts als naar voren kent.
“Ik was als coördinator van een groep jongeren van ExPex aanwezig bij de training storytelling en heb zelf ook meegedaan. Op die manier heb ik zowel de inhoud van de training meegekregen en de feedback van jongeren gehoord over de training. Het is een hele leuke, creatieve methode om jongeren gericht na te laten denken over hoe ze hun toekomst voor zich zien. Je maakt het tastbaar, en er komen allerlei ook onverwachte dingen naar boven. Bijvoorbeeld: waarom kom ik er niet uit met wat ik wil? Eén jongere was gewoon helemaal blanco, hij wist niets op te schrijven.”
- Lotte Bout, coördinator ExPex
Werken aan vertrouwen
In de verhalen van jongeren die we de afgelopen tijd hebben verzameld, benadrukken ze dat ze bewust of onbewust op zoek gaan naar ondersteuning van iemand die doorzet, die zacht en direct is, die volhoudt, die ze niet laat vallen. Iemand die ze, ondanks hun negatieve verwachtingen over volwassenheid in algemene zin, weet te verrassen. Want los van ervaringen, achtergrond en persoonlijke situatie werd duidelijk dat jongeren de balans opmaken: is dit iemand die er echt voor gaat? Is dit iemand die er echt naar streeft om mij en anderen te helpen? Is dit iemand die er voor mij zal zijn wanneer ik dat nodig heb? Is dit iemand die benieuwd naar mij is en verder kijkt wat er in mijn dossier staat? Ze maken een inschatting en sluiten de poorten wanneer het vertrouwen ontbreekt. Maar is het vertrouwen, een persoonlijke klik, de commitment en de transparantie wel aanwezig? Dan gaat er misschien een deur open.
Het project heeft duidelijk gemaakt dat storytelling een goede manier is om kwetsbare jongeren een positief beeld te laten vormen van hun toekomst. Het helpt om op een optimistische manier het heft in eigen hand te nemen, en uitdrukkelijk zelf vorm te geven aan zoiets abstracts als de toekomst. Het is een mooie eerste stap, wellicht voor sommigen een wending, maar dat betekent natuurlijk niet dat jongeren ook direct zelfredzaam kunnen zijn en verantwoordelijkheid kunnen nemen voor hun toekomst. Te hoge verwachtingen vormen eerder een belemmering dan een stimulans om vooruit te komen. Alleen met zachte en geduldige ondersteuning kunnen deze jongeren geleidelijk meer op eigen benen gaan staan.
